Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – “Türkiye bir sarsıntı ülkesi.” Uzmanların her fırsatta uyardığı, gazetecilerin tekraren kaleme aldığı gerçek, tek sorun yer sarsıntılarıymış üzere hissettiriyor olabilir. Oysa her tabiat olayı üzere sarsıntının de yaşanan ölümlerde ve afetlerden olumsuz etkilenilmesinde bir cürmü yok. Yanlış kentleşme, olmaması gereken yerlerde kurulan hayatlar sarsıntılarla, patlamalarla, sellerle ‘yıkılıyor.’ Doğaysa her fırsatta “Burada olmamalısınız” iletisini veriyor. Dere yataklarına, çam ormanlarının derinliklerine ve fay sınırları üzerine kurulan yerleşim yerlerinin yanında bir de 169 yıl evvel Ağrı’da patlayan yanardağların eteklerine kurulan köyler var. 1840 ve 1855’te Ağrı ve Tendürek dağlarının patlamasıyla Ahura Köyü yok olmuş, bin 900 kişi hayatını kaybetmişti. Bu afetin üzerinden çok vakit geçmeden Ahura Köyü’nün eski yerine ‘Yenidoğan Köyü’ kurulmuştu. Unutulan ayrıntı ise 10 bin yıldan evvel patlayan her volkanın faal olduğuydu. Pekala en son 4 bin 700 yıl evvel püskürmüş Kula ve 6 bin yıl evvel püskürüp lav ve kül çıkaran Hasan Dağı? Jeoloji Mühendisleri Odası İzmir Şube Başkanı Koray Çetin Önalan, son günlerde patlama olasılığıyla gündeme gelen Manisa’daki Kula ve Aksaray’daki Hasan dağlarını Milliyet.com.tr için kıymetlendirdi.
Manisa’daki Kula Yanardağı
ETKİSİ YILLAR SONRA ANLAŞILIYOR
Volkanların yeryüzüne taşıdıkları besleyici elementlerin çok verimli tarım alanları oluşturmaları pek çok açıdan onların etrafını vazgeçilmez alanlar haline getiriyor. Yani volkanlar doğal döngü içinde olmazsa olmazlar ortasında. Üstelik volkanlar patlamazsa dünya yaşanılamayacak kadar sıcak olabilir ve ömür sona erebilirdi. Lakin bu durum her vakit olumlu sonuçlanır diye bir şey de yok. Canlıları etkileyen tabiat olayları ‘afet’ diye isimlendiriliyor.
Pek çok kişinin aklına birinci olarak insan, kedi, köpek, kuş ve balık geliyor olsa da binlerce yıl evvel bir yerlerde dinozorları da etkiyen bir afet yaşandı. Pek çok kişi bunun bir meteor olduğunu düşünüyor olsa da kimi bulgular işin içinde ‘volkanik patlamaların’ azımsanamayacak bir hissesi olduğunu gösteriyor. Bulunan fosiller ve sıcaklık kayıtları, iklimdeki değişikliklerin ve ekolojik gerilimin belirtilerinin, astreoit tesirinden ve yok oluştan 400 bin yıl evvel, volkanik faaliyetlerin başlangıcıyla çakıştığını gösteriyor. Yani iklim değişmiş ve birtakım canlıların jenerasyonu sona ermiş olabilir mi?
Aksaray’daki Hasan Dağı
Koray Çetin Önalan afet ve volkanik patlamalarla yaşanabilecek iklim değişikliğine ait, “Afetten kelam edebilmek için canlı, bilhassa insan varlığını göz önüne almalıyız. Bugün okyanuslarda hâlâ püsküren, lav akışı devam eden onlarca volkanik ada var. Birçoklarında canlı ömür yok yahut yok denecek kadar az. O nedenle okyanusun ortasında neredeyse her gün faaliyette olan canlıların yaşamadığı volkanların bulunduğu yerlerde afetten kelam edemeyiz. Volkanik aktivitelerin ani püskürmeleriyle havaya karışan kül, duman ve gazlar atmosferde çok önemli tesirler bırakır. Uzun periyodik püskürmeler sonucu iklimler değişir, asit yağmurları ile karadaki canlı ömür neredeyse sona erer. Volkanik aktiviteler sonucu jeolojik çağlar boyunca kitlesel yok oluşlar meydana gelmiştir. En son patlamasını yaklaşık 600 bin yıl evvel gerçekleştiren Yellowstone, büyük bir yok oluşa neden oldu” dedi. Önalan, sonrasında kelamlarına şöyle devam etti:
“Bu patlamalar, büyüklüğüne bağlı olarak güneş ışınlarını önleyeceği için çok önemli soğumalara neden olur. 600 bin yıl evvel de bu türlü oldu ve dünya sıcaklığı ortalama 4 derece düştü.Volkanik patlamaların olumlu tesirleri binlerce yıl sonra, ömür geri döndüğünde fakat anlaşılabilir. Küller güçlü mineraller içerdiği için binlerce yıl sonra bu küllerin üzerinde yeni bir ömür formu başlayabilir, olağan bunu bilemiyoruz.”
YANLIŞ YER, YANLIŞ ZAMAN!
Son 10 bin yıl içinde en az bir defa püskürmüş volkanlara ‘aktif volkan’ deniyor. Yani bu dev bacalar vaktini bekliyor ve o gün geldiğinde elbette harekete geçecek. Ancak neredeyse 200 yıl evvel Ağrı’da yaşananların tekrarlanmaması için etkin volkanların etrafının gerçek biçimde kıymetlendirilmesi gerekiyor. Çünkü yanlış vakitte yanlış yerde olmak, 169 yıl evvel olduğu üzere sonu mevt olan kaçınılmaz bir son hazırlıyor. Üstelik bu durum yalnızca volkanların getirdiği tehlike için geçerli değil!
Koray Çetin Önalan bunu, “Gerek canlı fayların, gerek canlı fayların kırılması sonucu oluşacak sarsıntılardan en çok etkilenen suya doygun alüvyon düzlüklerde, yani ovalarda yapılaşmaya sınırlama getirmemiz, bu alanları ziraî maksatlı kullanmamız gerekiyor. Volkanik tehlikesi olan bölgelerin yakınlarına da yerleşim müsaadesinde sınırlamalar getirilmeli. Öteki türlü afet kaçınılmaz oluyor ve olacaktır. Son örneğini 6 Şubat Depremleri’nde yaşadık. Tarım alanlarında yapılan binaların neredeyse tamamı yıkıldı. Volkanik tehlike için de jeolojik etütlerle müdafaa alanları oluşturulmalı. Örneğin mutlak muhafaza alanında yapılaşmaya mutlaka müsaade verilmemeli” diye açıklıyor.
137 YIL EVVEL PATLAMIŞTI, ZELZELE AKTİVİTESİ BİR İŞARET Mİ?
Türkiye’de toplamda 16 yanardağ bulunuyor MTA’ya nazaran (Maden Tetkik Arama) bunların 10’u faal. Ayrıca bu volkanlar alanları prestijiyle Türkiye’nin yaklaşık yüzde 16’sını kaplıyor. Lakin volkanik patlamalar yalnızca yakın etrafını etkilemiyor. Yani Türkiye’nin, hudutları dışında olabilecek patlamalardan etkilenmesi de kelam konusu. Bunun en değerli örneklerinden birkaçı ise Ege’deki Yunan adalarında. Ege Denizi’ndeki Yunanistan’ın volkanik adası İncirli’de 1887’de, 137 yıl evvel yaşanan patlamadan sonra 2021’de gerçek ortaya çıktı. Yaşanan sismik hareketlilik ve yer deformasyonu bu volkanın hâlâ faal olduğunu gösteriyordu. Bir Yunan adası olan İstanköy’ün de zelzeleler ve volkan patlamalarından etkilendiği ve yerleşim merkezinin yer değiştirdiği kayıtlara geçmişti. İstanköy Adası, Antik Çağ’da zelzele ve çökme sonrası ayrılmış bulunan dağ zincirinin bir kesimiydi. Bu volkanların Türkiye’ye olan tesirini ise Koray Çetin Önalan anlattı.
Önalan, “Ege Denizi, Girit’in güneyinden geçen Helen Yayı nedeniyle birçok etkin volkana sahip. Örneğin tatilcilerin gözdesi Santorini ve Bodrum’un burnunun tabanında yer alan İncirli Ada, volkanik aktivitenin olduğu Ege adaları. İncirli’de 1887’de bir küçük patlama meydan geldi. Bu durum da adanın hâlâ aktivitesini sürdürdüğünün bir göstergesi” diye konuştu.
NÜFUSUN YÜZDE 92’Sİ AFETLERLE BURUN BURUNA
Her noktası sarsıntı tehlikesiyle karşı karşıya olan Türkiye için zelzelelerle tetiklenebilecek volkanik patlamalar da son derece kıymetli. Üstelik volkanik patlamaların peşinden zelzelenin de gelebileceği bir gerçekken, faal yanardağların etrafı pek de inançlı sayılmıyor. Koray Çetin Önalan, Manisa’daki Kula ve Aksaray’daki Hasan dağlarını kıymetlendirerek nüfusun yüzde 92’sinin afetlerle burun buruna olduğuna Mustafa Kemal Atatürk’ün bir kelamıyla de dikkat çekti:
“Kula Dağı 4 bin 700, Hasan Dağı 6 bin yıl evvel patladı. Bu demektir ki bu volkanlar hâlâ etkin. Tektonizma ve volkanizma birbiriyle ilişkili tabiat olaylarıdır. Biz sarsıntıları 3’e ayırırız: Tektonik zelzeleler yani fayların kırılmasıyla meydana gelenler, volkanik zelzeleler, çöküntü sarsıntıları. Volkanizmanın patlama şiddetine nazaran çok önemli yer sarsıntıları meydana gelebilir. Bu, volkanın en son patlamasından bu yana geçen mühlet patlamanın tipiyle direkt ilgilidir. Kısaca, volkanik patlamalar beraberinde sarsıntısı de getirir. Ülkemizin doğusunda da batısında da şu an gündemimizde olmayan ve afet oluşturabilecek şu an için ‘suskun’ ve bekleyen volkanlar var. Nüfusun ağırlaştığı düşünülürse, bu patlamalarda can kayıpları on binleri bulabilir. Zira bu en son patlamalarda Anadolu’da en çok birkaç milyon kişi yaşıyorken, şu an 85 milyon nüfusumuz var. Nüfusun yüzde 92’si ise zelzele ve tabiat kaynaklı afetlerle burun buruna yaşıyor. Gerek ülkemizin içinde gerekse Ege Denizi’nde uzun müddettir suskunluğunu koruyan, patlama potansiyeli olan volkanlar var. Bu tehlikeyi de afet kapsamına almalı ve yerleşim yerlerini buna nazaran planlamalıyız. Bir de hurafelere, içi boş spekülasyonlara değil, bilim beşerlerine kulak vermeliyiz. Liderimiz bize bunu öğütledi: Hayatta en gerçek yol gösterici bilimdir, fendir.”